Pierre Quillard

19-րդէն 20-րդ դար անցումային շրջանին, Ֆրանսա եւ Եւրոպական զանազան երկիրներ զօրաշարժի անցան, բողոքելու համար օսմանեան կայսրութեան մէջ Պուլկարիոյ, Մակեդոնիոյ եւ Հայաստանի ժողովուրդներուն ուղղուած զանգուածային բրտութիւններու դէմ։

Դեկտեմբեր 1894-էն 1896 իր կողմէ հրահանգուած հայոց ջարդերուն պատճառաւ Ապտուլ Համիտ Ֆրանսայի մէջ արժանացաւ ՙԿարմիր Սուլթան՚ (Sultan Rouge) եւ ՙԻսթանպուլի արիւնահեղ՚ մականուններուն (saigneur d’Istanbul- մէկ գիրի տարբերութեամբ բառախաղ. Seigneur՝ իշխան, saigneur՝ արիւնահեղ-ՆՊ.)

Միեւնոյն ժամանակ, բազմաթիւ մտաւորականներ, որոնք հանդէս եկած էին հազարապետ Տրէյֆիւսի պաշտպանութեամբ, օսմանեան հայոց իրաւունքներուն պաշտպանութիւնն ալ ստանձնեցին։ Հայամէտ այս զօրաշարժը գլեց անցաւ կուսակցական բաժանումները, եւ իրեն առնչեց ինչպէս աջակողմեան, այնպէս ալ հակատրէյֆիւսեան դէմքեր։

Փրօ-Արմենիա պարբերաթերթի խմբագրապետ Փիեռ Քիյեառի գործունէութիւնը, մանաւանդ 1902-ին Պրիւքսէլի մէջ հայասէրներու միջազգային համագումարի պատրաստութեան ընթացքին, ցոյց տուաւ նշեալ զօրաշարժին քաղաքական եւ ընկերային տարողութեան ճիւղաւորումը։

ԺԱՆ ԺՈՐԵՍԻ ՃԱՌԸ ԵՐԵՍՓՈԽԱՆԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ԱՌՋԵՒ

ԱՐՏԱՔԻՆ ԳՈՐԾՈՑ ՆԱԽԱՐԱՐ՝ ԿԱՊՐԻԷԼ ՀԱՆՕԹՈՅԻ ՆԵՐԿԱՅՈՒԹԵԱՆ 

3 ՆՈՅԵՄԲԵՐ 1896

Jean JaurèsM. le ministre, j’ai admiré avec quel courage vous avez essayé, à cette tribune, de renverser les responsabilités ; j’ai entendu, contre ceux que vous appeliez les agitateurs arméniens au dehors, des paroles sévères et un avertissement où il y avait quelque menace. […] Et c’est contre eux, monsieur le ministre des Affaires étrangères de France, qu’au lendemain de ces massacres qui ont fait cent mille victimes, oubliant que c’est l’Europe qui a manqué à sa parole, c’est contre ces victimes que vous avez eu ici les paroles les plus sévères ! […] Il est inutile, à l’heure où nous sommes, d’étaler de nouveau devant la Chambre et devant le pays, trop longtemps indifférent ou peu averti, les horreurs qui ont été accumulées en Asie Mineure. […] Oui, messieurs, il a été accumulé contre les populations d’Asie Mineure un ensemble de faits dont on a pu dire qu’ils avaient à peine, à ce degré, quelques précédents. […] Et, lorsque, dans les rapports des délégués et de la commission d’Erzeroum chargés d’examiner les faits qui s’étaient produits à Sassoun, lorsque, dans les rapports officiels des consuls de l’Europe sur les faits des six principaux vilayets d’Asie Mineure, j’ai lu le détail des brutalités atroces commises de concert par les Kurdes et par la soldatesque du Sultan ; lorsque j’y ai vu les premières résistances de cette population arménienne, si longtemps moutonnière et passive, à l’arbitraire et aux pilleries des Kurdes ; lorsque j’y ai vu les premières rencontres sanglantes de ces nomades, dans les ravins et les bois, avec les pâtres et les laboureurs de l’Arménie, et la fureur soudaine des Kurdes, et la guerre d’extermination qui a commencé, et l’émigration des familles arméniennes partant de leurs maisons détruites par l’incendie ; et les vieillards portés sur les épaules, puis abandonnés en chemin et massacrés ; et les femmes et les mères affolées mettant la main sur la bouche de leurs enfants qui crient, pour n’être pas trahies par ces cris dans leur fuite sous bois, et les enfants cachés, tapis sous les pierres, dans les racines des arbres, et égorgés par centaines ; et les femmes enceintes éventrées, et leurs fœtus embrochés et promenés au bout des baïonnettes ; et les filles distribuées entre les soldats turcs et les nomades kurdes et violées jusqu’à ce que les soldats les ayant épuisées d’outrages les fusillent enfin en un exercice monstrueux de sadisme, avec des balles partant du bas-ventre et passant au crâne, le meurtre s’essayant à la forme du viol ; et le soir, auprès des tentes où les soldats et les nomades se livraient à la même orgie, les grandes fosses creusées pour tous ces cadavres, et les Arméniens fous de douleur qui s’y précipitaient vivants ; et les prêtres décapités, et leurs têtes ignominieusement placées entre leurs cuisses ; et toute cette population se réfugiant vers les hauts plateaux ; – et puis, lorsque tous ces barbares se sont aperçus que l’Europe restait indifférente, qu’aucune parole de pitié ne venait à ceux qu’ils avaient massacrés et violentés, la guerre d’extermination prenant tout à coup des proportions beaucoup plus vastes : et ce n’étaient plus de petits groupes qu’on massacrait, mais, dans les villes, par grandes masses de 3 000 et 4 000 victimes en un jour, au son du clairon, avec la régularité de l’exécution d’une sentence : voilà ce qui a été fait, voilà ce qu’a vu l’Europe ; voilà ce dont elle s’est détournée ! – et lorsque, je le répète, j’en ai vu le détail, il m’a semblé que toutes les horreurs de la guerre de Trente ans étaient déchaînées dans cet horizon oriental lointain et farouche.

Mais ce qui importe, ce qui est grave, ce n’est pas que la brute humaine se soit déchaînée là-bas ; ce n’est pas qu’elle se soit éveillée. Ce qui est grave, c’est qu’elle ne s’est pas éveillée spontanément ; c’est qu’elle a été excitée, encouragée et nourrie dans ses appétits les plus féroces par un gouvernement régulier avec lequel l’Europe avait échangé plus d’une fois, gravement, sa signature. Car c’est là ce qui domine tout : c’est le Sultan qui a voulu, qui a organisé, qui a dirigé les massacres. […] Et il a pensé, messieurs, et pensé avec raison, qu’il n’avait, pour aboutir dans ce dessein, qu’à mettre l’Europe devant le fait accompli, devant le massacre accompli. Il l’a vue hésitante, incertaine, divisée contre elle-même, et pendant que les ambassadeurs divisés, en effet, et impuissants le harcelaient, en pleine tuerie, de ridicules propos de philanthropie et de réformes, il achevait, lui, l’extermination à plein couteau, pour se débarrasser de la question arménienne, pour se débarrasser aussi de l’hypocrite importunité d’une Europe geignante et complice comme vous l’êtes. […] Et le Sultan lui-même voulait pouvoir prouver aux ambassadeurs, qui passaient au palais, sa bonne loi et la bonne foi de ses bons sujets ; et l’on exigeait des Arméniens, à l’heure même où leurs familles râlaient sous le meurtre, qu’ils attestassent que c’étaient eux les coupables, que c’étaient eux qui avaient commencé ; et il y a un de vos consuls qui raconte qu’un des principaux témoins a été torturé comme je vais vous dire : on lui trépanait doucement la tête, puis on y introduisait une coquille de noix ou de noisette remplie de poix et, dans l’intervalle des évanouissements successifs que provoquait cette atrocité, on lui disait : «Veux-tu maintenant signer que ce sont tes frères d’Arménie qui ont commencé ?» Voilà les témoignages que l’on apportait à l’Europe ! Voilà la vérité sur la responsabilité du Sultan !

[…] Messieurs, M. Clemenceau disait il y a quelques semaines, dans un article éloquent, qu’il y a un siècle, devant de pareils massacres, l’Europe entière n’eût pas hésité à faire appel à la France et que la France eût répondu. […] Quoi ! le silence complet, silence dans la presse, dont une partie, je le sais, directement ou indirectement, a été payée pour se taire, silence dans nos grands journaux, dont les principaux commanditaires sont les bénéficiaires de larges entreprises ottomanes, mais surtout silence du gouvernement de la France ! Quoi, devant tout ce sang versé, devant ces abominations et ces sauvageries, devant cette violation de la parole de la France et du droit humain, pas un cri n’est sorti de vos bouches, pas une parole n’est sortie de vos consciences, et vous avez assisté, muets et, par conséquent, complices, à l’extermination complète… […] Et alors, puisque les gouvernements, puisque les nations égarées par eux sont devenus incapables d’établir un accord élémentaire pour empêcher des actes de barbarie de se commettre au nom et sous la responsabilité de l’Europe, il faut que partout le prolétariat européen prenne en mains cette cause même. Il faut que partout il manifeste son indignation et sa volonté, et qu’il oblige ainsi les puissances misérables, qui, pour ne pas se dévorer entre elles, laissent assassiner tout un peuple, à accomplir leur devoir d’élémentaire humanité avec un ensemble qui supprimera toute possibilité de résistance et de conflit, et qui conciliera l’œuvre de paix et l’œuvre de justice. Tel est le sens de l’ordre du jour que nous avons remis à M. le président et que je prie la Chambre de voter.

Ժորեսի համար սովորական չէր խօսք առնել արտաքին քաղաքականութեան շուրջ։ Այս դէպքը առաջինն է, երբ ան Հայաստանի կոտորածներու մասին արտայայտուած է ազգային ներկայացուցիչներու առջեւ։ Իր ճառով ան ուղղակի յարձակում գործեց արտաքին գործոց նախարար Կապրիէլ Հանօթոյի վրայ, քննադատեց Ապտուլ Համիտ Բ.ի հետ ֆրանսական կառավարութեան քաղաքականութեան ձգձգումը, լրբութիւնը եւ հաշիւները։ Նոյն կեցուածքը որդեգրեց նաեւ ֆրանսական մամուլի նկատմամբ. զանոնք մեղադրեց Բարձր Դուռէն հոսող նպաստներուն պատճառաւ կոտորածներուն տարողութիւնը նուազեցնելու կամ անոնց վրայէն լռութեամբ անցնելու մէջ։ Ժորեսի ճառը ֆրանսական մամուլի մէջ կեցուածքներու փոփոխութիւն մը յառաջացուց, այսպիսով խթանելով Ֆրանսայի մէջ հայասէրներու շարժումի ծնունդը։

Տուեալ դէպքերուն արձագանգը կը գտնենք Փիեռ Քիյեառի եւ Լուի Մարժըրիի պատրաստած պարսաւատետրին մէջ, նուիրուած Արեւելեան Հարցին եւ Պրն. Հանօթոյի անձնական քաղաքականութեան. լոյս տեսած է տարի մը ետք՝ 1897-ին։

ՓԻԵՌ ՔԻՅԵԱՌ՝ ՓՐՕ ԱՐՄԵՆԻԱՅԻ ՈԳԻՆ, ԱՆԽՈՆՋ ՀԱՅԱՍԷՐԸ

 19-րդէն 20-րդ դար անցումային շրջանին, Փիեռ Քիյեառ եղած է ֆրանսացի ամենագործունեայ հայասէրներէն մէկը։ Տրէյֆիւսական, Պեռնար Լազարի եւ Ֆրանսիս տը Փրեսանսէյի մտերիմը, ան եղած է Մարդկային Իրաւանց Լիկայի փոխ-նախագահը, ապա ընդհանուր քարտուղարը։

1900-ին մասնակցած է Փրօ-Արմենիա թերթի հիմնադրման, որուն գլխաւոր խմբագիրը մնացած է մինչեւ մահը՝ 1912։

1902-ին Պրիւքսէլի մէջ Փիեռ Քիյեառի կազմակերպութեամբ կայացած հայասէրներու միջազգային առաջին համագումարը ցուցանիշ է Հայաստանի կոտորածներուն դէմ Ֆրանսայի մէջ ծաւալուած բազմաճիւղ գործունէութեան բնոյթին։

« Vous avez reçu ou vous recevrez prochainement, dans des conditions d’entière sécurité et discrétion, le premier numéro d’un journal bi-mensuel “Pro Armenia” que je publie à la demande d’un grand nombre de vos compatriotes, avec la collaboration et sous le patronage de mes illustres maîtres et amis Georges Clemenceau, Anatole France, Jean Jaurès, Francis de Pressensé, E. [Eugène] de Roberty. Le premier en Europe, dans la Revue de Paris, j’ai divulgué les horreurs de Sasoun, dans un article signé Maurice Leveyre par mesure de précaution : car je retournais en Turquie. J’avais en main alors tous les rapports patriarcaux. Depuis ce moment je n’ai cessé par parole et par la plume de prendre la défense de votre malheureuse nation. […] Je viens donc vous demander de m’aider dans mon œuvre en me communiquant, ainsi qu’il en était du temps de Mgr Ismirlian, les rapports venant de province à votre patriarcat et relatant les vexations de toute sorte dont sont victimes vos nationaux, notamment le dernier rapport de l’évêque de Moush. Ces documents sont de nature plus que toute rhétorique à soulever l’indignation publique. Je sais fort bien que vous êtes dans une situation très difficile et je ne voudrais point aggraver vos ennuis : aussi vous demanderai-je non point de répondre à cette lettre, mais de m’envoyer, sous pli recommandé à l’adresse ci-dessous les documents les plus intéressants : vous pouvez être certain que la provenance n’en sera pas divulguée par moi ; il me serait extrêmement douloureux d’être arrêté dans l’œuvre entreprise ou tout au moins fort gêné par un refus de votre fait. J’ai souffert depuis six ans de toutes les souffrances de votre race ; je donne en ce moment le meilleur de mon activité à lui venir en aide : vous ne pouvez me refuser l’assistance que je vous demande, sans porter un grave préjudice au peuple que vous représentez. »

ՓՐՕ-ԱՐՄԵՆԻԱ

Հիմնադրուած է 1900 թուականին, տօքթ. Լօրիս Մելիքոֆի մղումով, որ այդ օրերուն Ֆրանսայի մէջ Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան քարոզչական գործերու պատասխանատուն էր։ Փրօ Արմենիան ունեցաւ խմբագրական հեղինակաւոր կազմ մը, որուն շուրջ բոլորուեցան Ժօրժ Գլեմանսօ, Անատօլ Ֆրանս, Ժան Ժորես, Ֆրանսիս տը Փրեսանսէ, Էօժէն տը Ռոպէրթի։ Կազմին կը միանային Փիեռ Քիյեառ՝ իբրեւ խմբագրապետ եւ ընկերվարական Ժան Լոնկէ՝ իբրեւ խմբագրութեան քարտուղար։

Պարբերաթերթը կանոնաւորաբար լոյս տեսաւ մինչեւ Հոկտեմբեր 1908։ Լուրեր կը հրատարակէր օսմանեան կայսրութեան գաւառներու մէջ ապրող հայերու վիճակին մասին, Եւրոպայի մէջ (օրինակ՝ Մակեդոնիա) Սուլթանի բանակին գործած կեղեքումներուն մասին, ինչպէս նաեւ յայտարարութիւններ՝ ՀՅԴ-ի, որմէ կը ստանար նիւթական նեցուկ։

1908-ին, սակայն, կացութեան տուեալները փոփոխութեան ենթարկուեցան. Երիտասարդ- թուրքերը կառավարութեան գլուխ անցան, Սահմանադրութիւն հռչակուեցաւ եւ անով՝ Սուլթանը իր գերիշխանութենէն զրկուեցաւ։ Փրօ-Արմենիա պարբերաթերթի հրատարակութիւնը դադրեցաւ Երիտ-թուրքերու վարչակարգի առաջին տարիներուն, քանի ներկայանալով իբրեւ յառաջդիմականներ, անոնք դաշնակից էին ՀՅԴ-ին, յոյս եւ համակրանք կը ներշնչէին Ֆրանսացի հայասէրներու մեծամասնութեան։ Սակայն, Դեկտեմբեր 1912-ին, երբ Պալքանեան պատերազմի հետեւանքով օսմանեան կայսրութիւնը Եւրոպայի իր վերջին հողամասերէն զրկուեցաւ, Փրօ-Արմենիայի խմբագրութեան քարտուղար Ժան Լոնկէի մղումով պարբերաթերթը վերահրատարակուիլ սկսաւ Արեւելքի Ժողովուրդներու Համար խորագրով, եւ Պաշտօնաթերթ Հայկական Պահանջներու ենթախորագրով։

Երբ իրենց մահկանացուն կնքեցին Փիեռ Քիյեառ եւ այլ հայասէրներ՝ Էլիզէ Ռըքլիւ եւ Անատոլ Լըրուա- Պօլիէօ, հրատարակութեան ղեկավարութիւնը ստանձնեցին Մարդկային Իրաւանց Լիկայի նախագահ Ֆրանսիս տը Փրէսանսէ եւՎիքտոր Պէրար։ Խմբագրութեան քարտուղարութիւնը շարունակեց վարել Ժան Լոնկէ։ Խմբագրապետի պաշտօնով՝ Փ. Քիյեառը փոխարինեց Միքայէլ Վարանդեան, որ ՀՅԴ-ի պաշտօնաթերթ Դրօշակի խմբագրութիւնը կ’ապահովէր։

Կարճ ժամանակամիջոց մը՝ 10 Դեկտեմբեր 1913-էն մինչեւ 10 Յուլիս 1914, պարբերաթերթը լոյս տեսաւ իր նախկին անունով՝ Փրօ Արմենիա, որմէ ետք, Մեծ Պատերազմի տեւողութեան բոլորովին կասեցաւ։

ՇՐՋԱՆԱԿԻ ԿԵՐՏՈՒՄ ՅԱՆՈՒՆ ՊԱՅՔԱՐԻ

ՀԱՅԱՍԷՐՆԵՐՈՒ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՄԱԳՈՒՄԱՐԻ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒՄ

ՊՐԻՒՔՍԷԼ 1902

ԵՐԵՍՓՈԽԱՆՆԵՐՈՒ ԵՒ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԱՅԼ ԴԷՄՔԵՐՈՒ ԶՕՐԱԿՑՈՒԹԻՒՆ

Պրիւքսէլի Հայասէրներու միջազգային համագումարին, Փիեռ Քիյեառ գտաւ գնահատելի զօրակցութիւնը ձախակողմեան երեսփոխաններու, ընկերվարականներու, արմատականներու, նախկին համայնականներու (communard), հազարապետ Տրէյֆիւսը պաշտպանած շրջանակներու։ Քիյեառ փափաքեցաւ ընդլայնել այս շրջանակը ու դիմեց նաեւ եկեղեցական անձնաւորութիւններու, ինչպէս՝ քարոզիչ Փօլ-Եասէնթ Լօյսօնի՝ համայնքէն վտարուած կաթոլիք նախկին եպիսկոպոս։ Դիմեց նոյնիսկ աջակողմեան հակատրէյֆիւսական հակահանրապետական Ժիւլ Լըմէթրի։

Մտաւորական եւ ակադեմական աշխարհի մէջ Քիյեառի կոչը մէկտեղեց զանազան մասնագիտութեամբ բազմաթիւ համակիրներ, որոնցմէ ոմանք՝ կաճառի անդամ էին, ուրիշներ դասախօս՝ Քոլէժ տը Ֆրանսի։

Մասնաւոր յիշատակութեան արժանի են անունները կարգ մը արժանաւոր անհատականութիւններու, ինչպէս՝ պատմաբան Էրնէսթ Լավիս (հանրապետական), աշխարհագէտ Էլիզէ Ռըքլիւ (անիշխանական), խաղաղապաշտ իրաւաբան, նախկին երեսփոխան եւ1901-ին Խաղաղութեան Նոպէլեան մրցանակի դափնեկիր Ֆրէտէրիք Փասի (ան որ Հանրի Տիւրանի հետ հիմնած է Կարմիր Խաչը), ինչպէս նաեւ Մարդկային Իրաւանց Լիկայի անդամ, ընկերային տնտեսութեան տեսաբան Շարլ Ժիտ։

ԲԱՐՁՐԱՄԱԿԱՐԴԱԿ ՊԱՇՏՕՆԵԱՆԵՐ, ԽՄԲԱԳԻՐՆԵՐ, ԱՐԴԻՒՆԱԲԵՐՈՂՆԵՐ, ԲԺԻՇԿՆԵՐ

Պրիւքսէլի հայասէրներու միջազգային համագումարին համակիրներու նկարագիրը կը վկայէ Փիեռ Քիյեառի ստեղծած բազմաբնոյթ ցանցին քաղաքական շրջանակէն անդին անցած ըլլալը։ Այնտեղ կը գտնենք վարչական բարձր պաշտօնեաներ, լրագրողներ, քննադատներ, արուեստագէտներ, արդիւնաբերողներ, բժիշկներ։ Փրօ-Արմենիա պարբերաթերթի հիմնադրման մէջ Ժան Լօրիս-Մելիքոֆի խաղցած դերը մեծ է։ Ան եղած էր նախկին ուսանողը Էմիլ Ռուի եւ Ալեքսանդր Եէրսինի, ինչ որ ինքնին կը բացատրէ Փասթէօր կաճառի բազմաթիւ անդամներուն զօրակցութիւնը, երբ Քիյեառ հայասէրներու խումբը կը կազմէր։

Տընի Քօշէն 19 Յուլիս 1902-ին նամակ մը յղած է Փիեռ Քիյեառի, ուր տուած է Պրիւքսէլի մէջ Հայասէրներու միջազգային համագումարէն իր բացակայութեան պատճառները. համագումարին կը մասնակցէին քաղաքական այնպիսի անձնաւորութիւններ, որոնք քուէարկած էին Ֆրանսայի մէջ կրօնական դպրոցներու փակումի հաշւոյն։

« Et je n’irai pas, à l’étranger, prononcer des harangues humanitaires, côte à côte avec des Français qui approuvent et applaudissent chez nous de pareils attentats. On ne massacre pas, comme chez les Kurdes ; c’est vrai. Mais on met sur le pavé six mille religieuses qui ne peuvent trouver dans leurs maisons mères ni pain ni abri. On ferme leur école à 150 000 enfants, auxquels l’État et les communes n’ont ni places ni maîtres à offrir. »

Փիեռ Քիյեառի ուղղած իր նամակին մէջ, 18 Յուլիս 1902, Ալպեռ տը Մուն բացայայտած է Պրիւքսէլի հայասէրներու համագումարին մասնակցելու իր մերժումին պատճառները։ Գրած է, թէ հակառակ իր ամբողջական համակրանքին, զոր կը տածէր հայկական հարցին նկատմամբ, քրիստոնէական քաղաքակրթութեան իր պաշտպանած սկզբունքներուն անյարիր կը գտնէր Ֆրանսայի մէջ այս հաւաքոյթը կազմակերպողներուն հակակղերական դիրքորոշումը։

Brouillon d’une lettre de Pierre Quillard du 23 juillet 1902 probablement adressée à Albert de Mun (ou à Denys Cochin ?) en réponse à sa missive du 18 juillet 1902

« Vous savez avec quels scrupules les rédacteurs de Pro Armenia, quelles que soient leurs idées personnelles, se sont toujours interdit, dans ce journal neutre, toute incursion dans le domaine de la politique intérieure. J’y publierai donc votre lettre sans me permettre, là, aucun commentaire. Mais j’espère que vous ne tarderez pas à regretter la décision que vous avez prise. Quand vous pourrez apprécier avec plus de sang-froid les événements présents vous reconnaîtrez qu’il n’est point entre eux et les massacres d’Arménie de commune mesure. Vous vous direz aussi que d’autres Français qui furent depuis quatre ans couverts des plus abominables calomnies, accusés de s’être vendus à l’étranger, mis parfois en danger de mort dans leur propre pays ne se sont pas demandé si parmi les défenseurs des Arméniens il ne se trouvait pas certains de leurs plus implacables adversaires. Comme eux alors vous oublierez les discordes civiles pour défendre ainsi que naguère et par une action commune, une cause d’humanité générale. Vous ne voudrez pas leur laisser l’honneur d’élever seuls désormais la voix – leur voix de mécréants – en faveur de ces chrétiens d’Orient dont trois cent mille déjà ont péri sans que l’Europe chrétienne et civilisée soit intervenue jusqu’ici et vous les aiderez à sauver les survivants de ces boucheries sans nom, avant que l’Égorgeur n’ait achevé son œuvre. »

Քարոզիչ Եասէնթ Լօյսօն, 2 Յուլիս 1902-ին գրած եւ Փիեռ Քիյեառի յղած նամակին մէջ կը յայտնէ իր համակրանքը Պրիւքսէլի հայասէրներու համագումարին. կը շնորհաւորէ Փրօ-Արմինիայի գործադրած միջոցները պաշտպանելու համար ՙՍուլթանին կողմէ բրտօրէն հարստահարուած եւ Եւրոպայի կողմէ վատօրէն լքուած ազգի մը իրաւունքները՚։

Դիւանապետ եւ Լուարէյի երեսփոխան Քամիյ Պլօշի նամակը Փիեռ Քիյեառի, գրուած 29 Յունիս 1902-ին, ուր կը յայտնէ թէ համակիր է Պրիւքսէլի հայասէրներու համագումարին։

Խաղաղասէր իրաւաբան Հանրի Լաֆոնթէնի նամակը Փիեռ Քիյեառի, գրուած 24 Յունիս 1902-ին։ Կը յայտնէ թէ Պրիւքսէլ քաղաքը կը մերժէ համագումարի տրամադրութեան տակ դնել սրահ մը, ուր ՙքաղաքական նկարագրով՚ ժողովներ տեղի պիտի ունենան։ ՙՄենք կ’ընթանանք դէպի յետադիմութիւն։ Իմ ազնուական երկրիս մէջ մենք կը վախնանք իշխանաւորի բարկութենէն։ Ասիկա՝ Պելճիքացի ըլլալէ ձեզ զզուեցնելու համար է՚։

Փիեռ Քիյեառի ուղղուած Էլիզէ Ռըքլիւյի նամակը, գրուած 13 Յունիս 1902-ին, ուր կը յայտնէ թէ կը տարակուսի նման ժողովներու քաղաքական ներգործութեան վրայ ։ ՝Հարկաւ դուք հայերուն մեկնաբանն էք այս համագումարին մէջ։ Անոնք կը փափաքին որ տեղի ունենայ այս ժողովը, որմէ արդիւնքներ կ’ակնկալեն։ Այսքանը բաւարար է, որ ձեր կոչին հակազդեցութիւնս դրական ըլլայ։ Սակայն կը խոստովանիմ որ ոչ մէկ լուրջ արդիւնք կը սպասեմ ժողովէ մը, որուն ‘հիմնական նպատակն է հայկական հարցը հասցնել Եւրոպական խորհրդարաններ՚։ Եւրոպայի խորհրդարանները պիտի շարունակեն խօսիլ, դատարկաբանել, բանակցիլ, իսկ Կարմիր Սուլթանը գիտակցելով անոնց շատախօսութեան ապարդիւն ըլլալուն, աւելի հաճոյք պիտի ստանայ սպաննելով եւ սպաննել տալով ՛։

ՅԱՆՁՆԱՌՈՒԹԵԱՆ ԲԱԶՈՒՄ ԵՐԵՍՆԵՐԸ

Պրիւքսէլի համագումարը արդիւնքն է հայասէրներու համաեւրոպական մակարդակի բազմաթիւ խմբաւորումներու համագործակցութեան. Տանիմարքա, Գերմանիա, Աստրիա-Հունգարիա, Անգլիա, Ռուսաստան, Պելճիքա, Զուիցերիա, Իտալիա, Նորվեկիա, եւ մանաւանդ Շուէտ։ Իսկ Ֆրանսայի մէջ, Փիեռ Քիյեառի ջանքերով հաւաքուած զօրակցական ստորագրութիւնները կը բացայայտեն, որ բազմազան են նշեալ համագումարին առթիւ հայերու ի նպաստ տրամադրուած մասնագիտական եւ ընկերային շրջանակները. քաղաքական առաջնակարգ մարդիկ՝ Ժան Ժորես, Ժօրժ Գլեմանսօ, Արիսթիտ Պրիան, Հայասէրներու շարժումի փայլուն դէմքեր՝ Սէվըրին, Ժան Լոնկէ, Ֆրանսիս տը Փրեսանսէ, Պեռնար Լազար, Էլիզէ Ռըքլիւ, ակադեմական եւ համալսարանական շրջանակներէն բազմաթիւ անուններ, ինչպէս՝ պատմաբան Կապրիէլ Մօնօ, ուսուցիչներ, դասախօսներ, նախկին նախարարներ ու դիւանագէտներ, լրագրողներ, խմբագիրներ, փաստաբաններ, իրաւաբաններ։ Հայասէրներու այս շարժումը կը յատկանշուի նաեւ ժողովրդական դասակարգի ներգրաւմամբ, քանի կ’ընդգրկէ զօրակցական ստորագրութիւնները արհեստաւորներու, փոքր առեւտրականներու, պաշտօնեաներու, բանուոր-բանուորուհիներու։

{imageshow sl=27 sc=26} Սեղմէ այստեղ տեսնելու համար Պրիւքսէլի հայասէրներու համագումարին զօրակցական ստորագրութիւններու ցանկը։

{/imageshow}

ՓԻԵՌ ՔԻՅԵԱՌԻ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԵԱՆ ՆՈՒԻՐՈՒԱԾ ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԱՆՈՐ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆԸ

Երիտ-թուրքերու վարչակարգին հաստատումէն ետք, Փրօ-Արմենիա պարբերաթերթի խմբագիր Փիեռ Քիյեառ, որ կը համարուէր Ապտուլ Համիտ Բ.ի վարչակարգի ընդդիմադրութեան ջահակիրը, հրաւիրուեցաւ Պոլիս։ Սթամպուլ ֆրանսալեզու օրաթերթը 2 Յունուար 1909 թուակիր յաւելուած մը լոյս ընծայեց, նուիրուած Փիեռ Քիյեառի պատուին կազմակերպուած ընդունելութեան։ Այնտեղ խօսք առաւ փաստաբան եւ օսմանեան Խորհրդարանի երեսփոխան Գրիգոր Զօհրապ։

2. 1896-Ի ԵՒ 1909-Ի ՋԱՐԴԵՐԷՆ ՄԻՆՉԵՒ 1915-Ի ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ԸՆԿԱԼՈՒՄԸ

Ֆրանսայի մէջ 1915-ի դէպքերը մէկէ աւելի ընկալումներ ունեցան։

Մէկ կողմէն, անոնք կը վերաբերէին հանրային կարծիքը արթուն պահելու ՙպատմական՚ կոչուած հայասէրներու ջանքերուն եւ անոնց ապստամբ ոգիին։ Այդ հայասէրներու շարքին կը գտնենք անշուշտ Փրօ-Արմենիայի սերունդին պատկանող դէմքեր, մտաւորականներ, քաղաքական մարդիկ, որոնց զգայնութիւնը սթափ պահուեցաւ շնորհիւ բանաստեղծ Արշակ Չօպանեանի եռանդուն գործունէութեան։

Տեղահանութեան եւ բնաջնջման Երիտ-թրքական ծրագրի իրագործման սկիզբէն իսկ, առաջին վկայութիւնները աներկբայօրէն հրատարակուեցան Փարիզ եւ Եւրոպայի տարբեր տեղեր։ Դաշնակից պետութիւնները, տեղւոյն վրայ իրաւասու ըլլալով դէպքերուն, 24 Մայիս 1915-ին տեղեկացուցին Վան նահանգի ջարդերուն մասին, զորս որակեցին ՙԹուրքիոյ կողմէ գործադրուած նոր ոճիր ընդդէմ մարդկութեան եւ քաղաքակրթութեան՚։ Զգուշացուցին ՙԲարձր Դուռը, որ անձնապէս պատասխանատու պիտի համարուէին օսմանեան կառավարութեան բոլոր անդամներն ու պաշտօնեաները, որոնք մասնակցած էին հայերու կոտորածին՚։

Միւս կողմէն, պատերազմի մթնոլորտը, ուր ամբողջովին մխրճուած էր Ֆրանսան, չօգնեց որ ժողովրդային մակարդակով ընկալուին Երիտ-թուրք կառավարութեան կողմէ հայերու դէմ ի գործ դրուած զանգուածային ոճիրները։ Պատերազմի ընթացքին կամ անկէ անմիջապէս ետք ի նպաստ հայերուն հրատարակուած գիրքերը թիրախ առած են ՙարիւնարբու թուրքերը՚ առաւել յստակութեամբ ընդգծելու համար օսմանեան կայսրութեան դաշնակից Գերմանիոյ մեղսակցութիւնը։ Տուեալ ժամանակաշրջանին, ֆրանսական մամուլը շատ քիչ տեղ յատկացուցած է ՙհայերու ջարդերուն՚։ Այդ օրերուն, աւելի տեղ տրուած է Կովկասեան ճակատի զինուորական գործողութիւններուն։ Առաւել շեշտուած են այն կեղեքումները, որոնց ենթարկուած է Պելճիքայի ու Ֆրանսայի գրաւեալ հողերու բնակչութիւնը, կամ Աւստրօ-Հունգարիոյ կողմէ՝ դաշնակից Սերպիան։

1915-ի սպանութիւններուն բնոյթը եւ նախորդ կոտորածներուն համեմատ անոր որակի տարբերութիւնը՝ իբրեւ ցեղասպանական ոճիր, յետագային իր սահմանումը գտաւ Ռաֆայէլ Լէմքինի կողմէ։ Սակայն դէպքերու օրերուն, անոնք կ’ընկալուէին այլապէս, կը մեկնաբանուէին ՙԱրեւելքի մէջ քրիստոնեաներու ջարդեր՚ու չափանիշով, որուն նկատմամբ ԺԹ. դարու կէսէն ի վեր արդէն զգայուն էին հանրային լայն խաւերը։

՝ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՛ ՀԱՅԱՍԷՐՆԵՐԸ

Les_armenophiles

• V.2.2.jpg

  http://localhost:8888/bnulibrary/images/expos_virtuelles/armenie1915/section05/V.2.2.jpg

• V.2.3.jpg

  http://localhost:8888/bnulibrary/images/expos_virtuelles/armenie1915/section05/V.2.3.jpg

• V.2.4.jpg

  http://localhost:8888/bnulibrary/images/expos_virtuelles/armenie1915/section05/V.2.4.jpg

• V.2.5.jpg

  http://localhost:8888/bnulibrary/images/expos_virtuelles/armenie1915/section05/V.2.5.jpg

• V.2.6.jpg

  http://localhost:8888/bnulibrary/images/expos_virtuelles/armenie1915/section05/V.2.6.jpg

• V.2.7.jpg

  http://localhost:8888/bnulibrary/images/expos_virtuelles/armenie1915/section05/V.2.7.jpg

• V.2.1.jpg

  http://localhost:8888/bnulibrary/images/expos_virtuelles/armenie1915/section05/V.2.1.jpg

ՓԻԵՌ ԼՕԹԻԻ ԹՂԹԱԾՐԱՐԸ

Արդարացնելու համար իր սքանչացումը Ֆրանսայի թշնամի Թուրքիոյ հանդէպ, Փիեռ Լօթի իր ՙՀայոց ջարդերը՚ գիրքով (Les massacres d’Arménie, Pierre Loti, Calmann Lévy, Paris, 1918) պատասխանած է Թուրքիան մեծարելու համար զինք ամբաստանողներուն։ Իր դիրքորոշումները առիթ տուած են բազմաթիւ քննադատութիւններու։

Extraits de Les massacres d’Arménie (Pierre Loti, Paris, Calmann-Lévy, 1918, pp. 17-32)

Arborer un tel titre sur cette brochure, équivaut pour moi à déployer un petit étendard de guerre, – guerre contre les idées fausses les plus enracinées, contre les préjugés les plus indestructibles. [...] Il y a des années cependant que j’hésitais à aborder de front ce sujet sinistre, retenu par une pitié profonde malgré tout pour cette malheureuse Arménie qui a vraiment subi des répressions par trop disproportionnées à ses fautes... Ces effroyables massacres, des esprits malveillants se figurent, paraît-il, que j’ai la naïve impudence d’essayer de les nier, d’autres me méconnaissent jusqu’à croire que je les approuve ! [...] Pauvres Turcs ! Mais ils ont, hélas ! si je puis dire ainsi, les défauts de leurs qualités ; auprès de leurs vertus antiques, ils ont tout à coup le fanatisme aveugle, dès que l’Islam est plus directement menacé, dès que le Khalife a levé l’étendard vert et jeté l’appel d’alarme [...]. Et ils savent aussi que ces malheureux Arméniens ne cesseront pas, même aux heures les plus tranquilles, d’être contre eux de funestes et hypocrites délateurs. [...] Hélas ! oui, les Turcs ont massacré ! Je prétends toutefois que le récit de leurs tueries a toujours été follement exagéré et les détails, enlaidis à plaisir ; je prétends aussi, – et personne là-bas n’osera me contredire, que la beaucoup plus lourde part des crimes commis revient aux Kurdes dont je n’ai jamais pris la défense [...] [17 lignes du texte sont censurées dans l’édition de 1918] ...
Jusque dans les villages les plus perdus, jusqu’au fond des campagnes, on les trouve, ces Arméniens prêtant à la petite semaine, et bientôt il faut, pour les rembourser, vendre les bœufs et la charrue, et puis la terre, et puis la maison familiale. Tout cela, il va sans dire, augmente l’exaspération qu’ils causent déjà par ce rôle qu’on leur attribue, non sans raison, d’être de continuels délateurs qui excitent contre l’Islam tous les chrétiens, catholiques ou orthodoxes, et qui ameutent tout l’Occident contre la patrie turque. [...] Mais tous ces griefs – et tant d’autres encore – sont-ils des raisons pour les exterminer ? A Dieu ne plaise qu’une telle idée m’ait effleuré un instant ! [...] je ne puis penser sans une spéciale mélancolie à ces femmes massacrées qui, pour la plupart sans doute, avaient d’admirables yeux de velours... [...]

Լրագրող Ռընէ Փինօնի գիրքը պարզորոշ խորագիր կը կրէր. ՙՀայերու բնաջնջումը՚ (La supression des Arméniens)։ Գերմանական ոճ, թրքական գործադրութիւն որակումով լրագրող հեղինակը 1915-ի ջարդերը միաձուլած է պատերազմական գործելակերպի կիրարկութեան, որ ըստ հեղինակին, կը համապատասխանէր գերմանական ռազմապաշտութեան։ Այստեղ՝ ջարդերու արծարծումը ընդգրկուած է համագերմանականութեան եւ Կեդրոնական Ուժերու դէմ մղուած քարոզարշաւի մը ծիրին մէջ։ Դաշնակիցները կը գտնէին, որ հակառակորդներուն բռնած ընթացքը հակոտնեայ էր քաղաքակիրթ աշխարհի արժէքներուն, որոնց մարմնաւորումը իրենց արժանիքը կը համարէին։

Ռընէ Փինօնն է նաեւ, որ պատերազմի վաղորդայնին ֆրանսերէն թարգմանութեամբ Փարիզ լոյս տեսած գերմանացի պատուելի Եոհաննէս Լէփսիուսի գրքին նախաբանը գրած է։ Քաղաքական ընդհանուր այս բովանդակութեան մէջ պէտք է փնտռել Հայաստանի եւ հայերու ի նպաստ հանրային արտայայտութիւնները, որոնց կը մասնակցէին ֆրանսացի քաղաքական դէմքեր եւ Հայ Ազգային Պատուիրակութեան նախագահ Պօղոս Նուպար։ Նոյն ընթացքին, Փարիզի մէջ տեղի կ’ունենային բանակցութիւններ խաղաղութեան դաշինք կնքելու եւ Եւրոպայի ու Միջին Արեւելքի սահմանագծումները կատարելու։

Մինչ հայոց բնաջնջումի ծրագիրը կը գործադրուէր, Ֆրանսայի եւ Եւրոպայի մէջ աննախորդ վկայութիւններ կը հրատարակուէին։ Թէեւ պատերազմական մթնոլորտ կը տիրէր եւ բոլորին ուշադրութիւնն ու ուժը իր կողմ կը պահէր, սակայն հանրային ժողովները կը շարունակուէին կազմակերպուիլ։ 1920-ին, Փարիզի մէջ լոյս տեսաւ Արամ Անտոնեանի ՙՀայոց ջարդերու վերաբերեալ պաշտօնական վկայաթուղթեր՚ գիրքին թարգմանութիւնը։ Բայց եւ այնպէս, ֆրանսական մամուլի մէջ կոտորածներու հանդէպ ցոյց տրուած վերաբերումը, ինչպէս նաեւ պատերազմի վաղորդայնի հրատարակութիւնները կը վկայեն, որ 1915-ին գործադրուած ոճիրներուն նոր նկարագիրը չէր ըմբռնուած բոլոր դերակատարներուն կողմէ։ Հանրութեան մեծամասնութեան համար այն կը նկատուէր Արեւելքի մէջ քրիստոնեաներու ենթարկուած հալածանքին շարունակութեան մէկ օղակը ։

Լը Փըթիթ Ժուրնալ-ը (Le Petit Journal) 2 Մայիս 1909-ին, իր առաջին էջին վրայ լոյս ընծայեց գունաւոր փորագրանկար մը, ՙԱրեւելքի մէջ քրիստոնեաներու ջարդ՚ բնութագրումով։ 1915-ին, վեց տարուան տարբերութեամբ, թերթը նոյն նկարը դարձեալ հրատարակեց, այս անգամ ՝Հայաստանի կոտորածները ՛ բացատրութեամբ։