ՆԱԽԱԲԱՆ ՆԵՐԱԾԱԿԱՆ I. ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԸ ՆԱԽԱԴՐԵԱԼԸ II. ԲՐՏՈՒԹԵԱՆ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ III. ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ԳՈՐԾԱԴՐՈՒԹԻՒՆԸ IV. ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԱՌԱՋԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՎԱՂՈՐԴԱՅՆ ՀԱՇՈՒԵԿՇԻՌ V. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿՈՏՈՐԱԾՆԵՐԸ ՓԱՐԻԶԷՆ ԴԻՏՈՒԱԾ

 

 II. ԲՐՏՈՒԹԵԱՆ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ

 

 

 1. ՄԻՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՅԱՌԱՋԴԻՄՈՒԹԻՒՆ ԿՈՄԻՏԷԻ ՄԱԳԼՑՈՒՄԸ ԴԷՊԻ ԻՇԽԱՆՈՒԹԻՒՆ

ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ- ԹՈՒՐՔԵՐՈՒ ԳԱՂԱՓԱՐԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆՆ ՈՒ ԱԶԴԵՑՈՒԹԵԱՆ ՈԼՈՐՏԸ

Mehmed Talât, Ismail Enver et Halil Bey, membres éminents du CUP Մէհմէտ Թալաաթ, Իսմայիլ Էնվէր, Հալիլ պէյ՝ երեւելի անդամներ Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն կոմիտէի (լուսանկար, հրատարակուած Alfred Nossig, Die Neue Türkei und ihre Führer, Halle : O. Hendel, անթուակիր [1916], էջ 8)

Le palais de Dolmabahçe, centre du pouvoir du Comité Union et Progrès Տոլմապահչէի ապարանքը, աթոռանիստ Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն կոմիտէի (Միշէլ Փապուճեանի հաւաքածոյ)1908-էն մինչեւ1918, օսմանեան Կայսրութիւնը գրեթէ անընդմէջ ղեկավարուեցաւ Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն կոմիտէի կողմէ։ Կուսակցութիւն մը, որուն սանձը կը կառավարէր 9 հոգիէ բաղկացած կեդրոնական կոմիտէ մը, կատարելապէս գաղտնապահ մեթոտներով։    

Իշխանութեան գլուխ անցնելով, տիրապետող մահմետական եւ տիրապետուող ոչ մահմետական (քրիստոնեայ եւ հրեայ) դասակարգերու միջեւ գոյանալիք հաւասարութեան յոյսեր ներշնչած էին անոնք։ Հակառակ այս տպաւորութեան, Իթթիհատական պարագլուխները տոգորուած էին Եւրոպայէն ներշնչուած ընկերային տարուինիստական գաղափարախօսութեամբ։ Իրենց հիմնական առաքելութիւնը կը համարէին թուրք ցեղի վերստեղծումն ու նախնիներու առաքինութիւններու վերարժեւորումը։

Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն կոմիտէն մեծաւ մասամբ կը բաղկանար սպաներէ եւ Պալքանեան ու Կովկասեան ծագում ունեցող անդամներէ։ Ան զարգացուց տեղական ակումբներու ցանց մը, ուր բանակային եւ վարչական պաշտօնեաները հետզհետէ փոխարինեց իր կուսակցական հետեւորդներով։ Զուգահեռաբար, սերտ յարաբերութիւններ մշակեց գաւառներու տեղական երեւելիներու, կրօնապետներու եւ ցեղապետներու հետ։

Իր ազդեցութեան ընդլայնման նպաստող այս ճիւղաւորումները յետագային՝ ցեղասպանութեան կիրարկման ընթացքին հանդէս եկան իբրեւ գործադրութեան ահարկու լծակներ։

.

 

 

 

Ahmed Riza, Mohamed Ali pacha Fadil, etc., membres éminents du comité central jeune-turc au lendemain de la Révolution (coll. Michel Paboudjian). Constantinople, août 1908 (coll. Michel Paboudjian). Constantinople, 1908, rue de Péra, foule arménienne devant l’entrée de Galatasaray (coll. Michel Paboudjian). Constantinople, 1908 : rue de l’église arménienne décorée pour l’ouverture du parlement ottoman (photographie parue dans Le Monde illustré du 26 décembre 1908). Constantinople, 17 décembre 1908 : séance inaugurale du Parlement ottoman (coll. Michel Paboudjian).

CUP

 

 

 

ՊԱԼՔԱՆԵԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐԸ ԵՒ ՆԵՐՔԻՆ ՏԱԳՆԱՊ

1908-ի Երիտ- թուրքերու յեղափոխութեան եւ 25 Յունուար 1913-ի պետական հարուածի միջեւ ինկած ժամանակամիջոցին արձանագրուեցան ներքին եւ արտաքին տագնապներ, որոնք ծայրայեղ դիրքորոշումներու առաջնորդեցին կուսակցութեան ղեկավարները։ 1913-ի պետական հարուածով հաստատուեցաւ միակուսակցական վարչաձեւ, որ Իթթիհատականներուն շնորհեց անարգել աշխատելաձեւ։

1912-ի եւ 1913-ի համապալքանեան պատերազմը աւարտեցաւ օսմանեան զօրքին նուաստացուցիչ պարտութեամբ։ Կայսրութիւնը զրկուեցաւ իր եւրոպական գրեթէ բոլոր հողատարածքներէն։ Կորուստներու իբրեւ արձագանք՝ Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն կոմիտէի ամենածայրայեղ անդամները անցան իշխանութեան գլուխ։

 

 

 Le docteur Mehmed Nâzım (1870-1926), membre du comité central unionisteՄէհմէտ Նազըմ, բժիշկ,           (1870-1926),                          Իթթիհատական կեդրոնական կոմիտէի անդամ։

Ցեղասպանութեան ընթացքին եղաւ Թաշքիլաթ էլ Մահսուսա յատուկ կազմակերպութեան պարագլուխներէն մէկը (Վենետիկի Մխիթարեան հայրերու հաւաքածոյ)

 Mehmed Talât (1874-1921), chef du comité central unioniste, ministre de l’IntérieurՄէհմէտ Թալաաթ (1874-1921), Իթթիհատական կեդրոնական կոմիտէի անդամ, ներքին գործոց նախարար, կառավարական եւ կուսակցական հեղինակութիւն, իր շնորհիւ է որ կեդրոնական կոմիտէի կշիռքին վրայ արմատականներու ծանրութիւնը գերակշիռ դարձաւ։ (Նուպարեան մատենադ. հաւաքածոյ)

 

  Ismail Enver (1881-1922), membre du comité central unioniste, ministre de la Guerre Իսմայիլ Էնվէր (1881-1922), Իթթիհատական կեդրոնական կոմիտէի անդամ, պատերազմական նախարար (Նուպարեան մատենադ. հաւաքածոյ)  Ahmed Cemal [Djemal] (1872-1922), membre du comité central unioniste, ministre de la MarineԱհմէտ Ճեմալ (1872-1922),(Իթթիհատական կեդրոնական կոմիտէի անդամ, Ծովուժի նախարար, օսմանեան չորրորդ զօրագունդի հրամանատար Սուրիոյ, Միջագետքի եւ Պաղեստինի ճակատներուն վրայ։ (Նուպարեան մատենադ. հաւաքածոյ)

 

 

 2. ԲԱՐԵՆՈՐՈԳՈՒՄՆԵՐՈՒ ԾՐԱԳԻՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԷՋ. ՀԱՄԱԿԵՑՈՒԹԵԱՆ ՎԵՐՋԻՆ ԱՌԻԹ

 ԿՈՂՈՊՈՒՏ ԵՒ ՅԱՐԱՏԵՒ ԱՆԱՊԱՀՈՎՈՒԹԻՒՆ

La cathédrale d'EtchmiadzineԷջմիածնի մայր տաճարը 20-րդ դարու սկիզբին (Նուպարեան մատենադ. հաւաքածոյ)

Երիտ-թուրքերուն իշխանութեան գլուխ գալը նկատուած էր իբրեւ կարեւոր յառաջաքայլ, առիթ մը՝ բարենորոգումներու միջոցով կայսրութեան արեւելեան նահանգներու մէջ ապահովելու հայ բնակչութեան անվտանգութիւնը։ Չորս տարուան ի զուր փորձերէ ետք, մինչ անապահովութեան եւ թշուառութեան պատճառաւ տակաւ կը պարպուէին արեւելեան նահանգները, Հոկտեմբեր 1912-ին, հայ ղեկավարութիւնը որոշեց միջազգայնացնել բարենորոգումներու խնդիրը։ Ուստի, Էջմիածնի Կաթողիկոսութիւնը, Կոստանդնուպոլսոյ Հայոց Պատրիարքութիւնը, քաղաքական կուսակցութիւններն ու կարգ մը երեւելի անձնաւորութիւններ ձեռնամուխ եղան բանակցութիւններ վարելու։

 

 

Gabriel Noradounghian (1852-1936), haut-fonctionnaire, ministre des Affaires étrangères de l’Empire ottoman de juillet 1912 à janvier 1913 (coll. Michel Paboudjian). Krikor Zohrab (1861-1915), photographié en 1913. Député au parlement ottoman, avocat, écrivain, il fut la cheville ouvrière des négociations menées avec les ambassades des grandes puissances en faveur des réformes en Arménie (coll. Michel Paboudjian). Boghos Nubar Pacha (1851-1930), fils de l’ancien premier ministre d’Égypte Nubar Pacha, président de la Délégation nationale arménienne (coll. Bibliothèque Nubar). Kévork V Tiflisétsi (1847-1930), catholicos d’Etchmiadzine, l’un des initiateurs du projet de réforme dans les provinces arméniennes ottomanes (coll. Bibliothèque Nubar). Zaven Yéghiayan (1868-1947), patriarche des Arméniens de Constantinople de 1913 à 1922 (coll. Bibliothèque Nubar). Hampartsoum Boyadjian (1867-1915), député du parti hentchag au Parlement ottoman et à la Chambre arménienne (coll. Bibliothèque Nubar). Vartkès (Hovhannès Séringiulian), 1871-1915, député tachnag au Parlement ottoman et à la Chambre arménienne (coll. Bibliothèque Nubar). Simon Zavarian, 1865-1913, agronome, membre fondateur de la fédération révolutionnaire arménienne ou parti tachnag (coll. Bibliothèque Nubar).

hommes politiques arméniens

 

ԲԱՐԵՆՈՐՈԳՈՒՄՆԵՐՈՒ ԾՐԱԳԻՐԸ

Le baron Hans Von Wangenheim, ambassadeur d’Allemagne à ConstantinopleՀանս Վոն Վանկընհայմ, պարոն, Կոստանդնուպոլսոյ մէջ Գերմանիոյ դեսպան, Հայաստանի բարեկարգումներու ծրագրի բանակցող (The World’s Work, vol. 36’ 1918)

25 Դեկտեմբեր 1913-ին, ռուսերն ու գերմանացիները բարենորոգումներու միասնական ծրագիր մը ներկայացուցին օսմանեան կառավարութեան։ Սոյն ծրագիրը կը նախատեսէր հետեւեալ իրագործումները.

-ՙհայկական՚ կոչուած վեց նահանգներու միաւորումը,

-անոր վրայ քրիստոնեայ (օսմանցի կամ եւրոպացի) կառավարիչի մը նշանակումը,

-կազմութիւնը վարչական խորհուրդի մը

-կազմութիւնը նահանգային խառն խորհրդաժողովի մը՝ բաղկացած մահմետականներէ եւ քրիստոնեաներէ,

- խառն ոստիկանութեան մը ստեղծումը,

- Ապտուլ Համիտ Բ.ի կողմէ կեանքի կոչուած Համիտիյէ զօրագունդերու ցրումը, որոնք տակաւին գոյութիւն ունէին։

-ստեղծումը յանձնախումբի մը, որ քննէր վերջին տասնամեակներու հողային գրաւումներու խնդիրը, եւլ.։

21 Փետրուար 1914-ին, Բարձրագոյն Դուռը վերջապէս ընդունեց այս համաձայնագիրը, առանց կարենալ ջնջել տալու հայկական գաւառներու բարենորոգումներուն արեւմտեան հսկողութեան վերաբերող յօդուածը։  

Նշանակուեցան նորվեկիացի եւ հոլանտացի երկու ընդհանուր քննիչներ, որոնք, սակայն, Համ. Ա. Պատերազմի սկսելուն պատճառով իրենց պաշտօնին գլուխը գործնականապէս անցնելու կարելիութիւնը եւ ժամանակը չունեցան։

 

 

 

3. ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՄՈՒՏՔ ԵՒ ՀԱՅԵՐՈՒ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ԻԹԹԻՀԱՏԱԿԱՆ ՊԱՐԱԳԼՈՒԽՆԵՐՈՒ ԾԱՅՐԱՅԵՂԱԿԱՆԱՑՈՂ ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄ

 (ՅՈՒՆՈՒԱՐ 1914 – ՄԱՐՏ 1915)

Soldats ottomans mobilisés à la gare ferroviaire d’IstanbulՕսմանցի զինուորներ զօրաշարժի ենթարկուած Կոստանդնուպոլսոյ երթուղային կայարանը, 1 Օգոստոս 1914 (լուսանկար՝ Վիքթոր Ֆօրպէնի, Անգլիոյ Արտաքին գործոց դիւան, Քիու)

Ինչպէս էր պարագան 20-րդ դարու միւս ցեղասպանութիւններուն, այնպէս ալ հայոց բնաջնջումի ծրագրուած քաղաքականութեան գործադրութեան մէջ պատերազմը էական գործօն էր։ Թէեւ օսմանեան Կայսրութիւնը միայն Հոկտեմբեր 1914-ին պատերազմի մէջ ընդգրկուեցաւ Կեդրոնական Ուժերու կողքին, սակայն ընդհանուր զօրաշարժ յայտարարած էր արդէն Օգոստոսին։ Զօրաշարժը կը վերաբերէր նաեւ հայերուն, 20-էն 40 տարեկան տղամարդոց, որոնք կազմելով հայ համայնքին ՙկենսունակ ուժ՚ը՝ այսպիսով չէզոքացուեցան։ Պատերազմական համածիրին մէջ, երբ մեծ պետութիւններուն ուշադրութիւնը ամբողջովին կլանուած էր պատերազմով, Իթթիհատական պարալուխներուն համար ստեղծուեցան նպաստաւոր պայմաններ, արագացնելու համար Փոքր Ասիոյ մէջ ազգային միատարրութեան իրենց ծրագրի իրականացումը, վերացնելով կայսրութեան հայ եւ ասորի համայնքները։

 

Parade à l’occasion de l’entrée en guerre de l’Empire ottomanՕսմանեան կայսրութեան պատերազմի մուտքին առթիւ զօրահանդէս, Կոստանդնուպոլիս, Նոյեմբեր 1914 (Նուպարեան մատենադ. հաւաքածոյ)1914-ի Դեկտեմբերի վերջին Սարիղամիշի մէջ օսմանեան բանակի ջախջախիչ պարտութիւնը համոզեց Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն կոմիտէի կեդրոնական մարմինը (Մէհմէտ Թալաաթ, Միտհատ Շիւքրիւ, տօքթ. Նազըմ, Քարա Քեմալ, Եուսուֆ Րըզա, Զիա Կէօքալփ, Էյուպ Սապրի [Աքկէօլ], տօքթ. Ռիւսուհի, տօքթ. Պէհաէտտին Շաքիր եւ Հալիլ [Մէնթէշէ]), որ այս ձախողութեան իբրեւ հատուցում որդեգրուի հայերու նկատմամբ ներքին արմատական քաղաքականութիւն մը։

 

 

 

Mobilisation générale, parade des troupes ottomanes, automne 1914 (coll. Pères mekhitaristes de Venise). Constantinople, 14 novembre 1914 : déclaration du djihad par le cheikh ul-Islam [şeyhülislam], en présence des dirigeants jeunes-turcs (coll. Bibliothèque Nubar) Manifestation des corporations à Constantinople, le 14 novembre 1914, à l’occasion de l’appel à la guerre sainte (coll. Pères mekhitaristes de Venise). Erzerum, août 1914 : membres de la direction du parti tachnag photographiés à l’occasion de son huitième congrès, au cours duquel des délégués du Comité Union et Progrès invitèrent en vain la fédération révolutionnaire arménienne à organiser une insurrection des Arméniens du Caucase (coll. Bibliothèque Nubar). Manifestation patriotique à l’occasion de l’appel à la guerre sainte (photographie de Victor Forbin, archives du Foreign Office, Kew). Officiers turcs et allemands sur le front de Palestine. Quelque 18 000 militaires allemands, en majorité des officiers, appuyaient et conseillaient les forces ottomanes sur le front d’Orient (coll. Pères mekhitaristes de Venise). Le ministre de la Guerre, Enver pacha, visitant le chantier du Bagdadbahn à Bozanti (Pozanti) en compagnie d’officiers allemands. L’achèvement des tunnels du Taurus et de l’Anti-Taurus revêtait une importance stratégique. Il devait permettre d’accélérer les mouvements de troupes et la logistique de la ive armée ottomane positionnée sur le front d’Orient (coll. Bibliothèque Nubar). Constantinople, 1916 : réception de l’empereur d’Allemagne Guillaume II. De gauche à droite : Enver, le cheikh ul-Islam, Abbas Hilmi Pacha, Talât et le sultan Mehmed V (coll. Michel Paboudjian).

entree en guerre

 

ԶԱՆԳՈՒԱԾԱՅԻՆ ԱՌԱՋԻՆ ԲՐՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ԿՈՎԿԱՍԻ ՃԱԿԱՏԻՆ ՎՐԱՅ

(Դեկտեմբեր 1914- Փետրուար 1915)

La carte des premières violences de masse sur le front du caucase (décembre 1914 - février 1915)Կովկասեան ճակատի վրայ, օսմանեան յարձակումներուն առընթեր, ռազմական գործողութիւններու պատրուակի տակ տեղի կ’ունենային տեղային ջարդեր։ Այսպէս, Արտուինի շրջանին մէջ եւ պարսկա-օսմանական սահմանին գտնուող քսանեակ մը հայկական գիւղեր ջարդուեցան։ Նոյնը եղաւ պարսկական Ատրպէյճանի (Ատրպատական) պարագային, ուր օսմանեան զօրաբաժինը քրտական ցեղապետերու զօրակցութեամբ բնաջնջեց Խոյի, Սալմաստի եւ Ուրմիոյ դաշտերու հայ գիւղացիութիւնը։